Τοπικοί σύλλογοι και συλλογικότητες. Παραλλαγές σε ένα θέμα
Επιλεγμένα αποσπάσματα σε συνέχειες από την τροποποιημένη μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.
Εκτός από τις κοινωνικές σχέσεις γειτονίας που αναπτύσσονται μεταξύ των κατοίκων, παράλληλα, εμφανίζονται στη συνοικία και άλλου τύπου κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες δεν περιορίζονται στο χώρο της γειτονιάς, με τη στενή έννοια, καθώς έχουν άλλα σημεία αναφοράς. Μορφή τέτοιων κοινωνικών σχέσεων αποτελούν οι διάφοροι τοπικοί σύλλογοι (με αναφορά τον τόπο καταγωγής) και οι πολιτιστικοί (με αναφορά στην περιοχή δράσης τους). Αντιπροσωπεύουν τις διάφορες κοινότητες της πόλης, ενώ με τις δράσεις τους εμπλουτίζουν τη ζωή της Ηλιούπολης.
Βασικό κοινό γνώρισμα των συλλόγων αυτών είναι ότι συνδέονται με τον ελεύθερο χρόνο και την ιδεολογία του. Η γέννησή τους συσχετίζεται από τους μελετητές κυρίως με την ανάπτυξη της σύγχρονης κοινωνίας και την παράλληλη εμφάνιση του ελεύθερου χρόνου, ως ενός θεσμοθετημένου πεδίου για μη καταναγκαστικές ασχολίες. Αυτός αποτελεί το υπόβαθρο για μια «δεύτερη κοινωνική ζωή», που εδράζεται στην ελεύθερη βούληση και τον εθελοντισμό.
Αγροτικές κοινότητες στην πόλη
Στην Ηλιούπολη οι απόδημοι εσωτερικοί μετανάστες ποτέ δεν έπαψαν να έχουν στραμμένο το βλέμμα τους προς το χωριό από το οποίο έφυγαν. Το χωριό για αυτούς αντιπροσώπευε τον κοινά βιωμένο τόπο, μαζί με την κοινότητα που είναι συνδεδεμένη με αυτό τον τόπο και τον πολιτισμό της. Από τη στιγμή της άφιξής τους στην πόλη, άλλοι γρήγορα, άλλοι αργά, προσπαθούν να ανασυγκροτήσουν τις κοινότητες που άφησαν, επιθυμώντας έτσι να αποκαταστήσουν την επαφή με το πολιτισμικό παρελθόν και τη συλλογικότητα ως κατάσταση.
Μια πρώτη ενέργεια, σε θεσμικό επίπεδο, είναι η σύσταση τοπικών συλλόγων. Οι σύλλογοι αυτοί διαφέρουν τόσο ως προς την κοινωνική τους βάση, όσο και ως προς την κλίμακα του χώρου στον οποίο αναφέρονται. Έτσι στην Ηλιούπολη υπάρχουν σύλλογοι που αντιπροσωπεύουν εθνοτικές ομάδες, σύλλογοι που εκπροσωπούν μεγάλες γεωγραφικές περιφέρειες και τέλος υπάρχουν σύλλογοι που ομιλούν εξ ονόματος των αποδήμων μικρών αγροτικών κοινοτήτων.
Η ονομασία και τα σύμβολα που επιλέγουν ως εμβλήματά τους οι σύλλογοι των μικρών κοινοτήτων προέρχονται από την τοπική τους παράδοση και, συνήθως, λειτουργούν ως πολιτισμικά ισοδύναμα της κοινότητας. Η πιο συνηθισμένη πρακτική είναι να μπαίνει ως προμετωπίδα του συλλόγου ο πολιούχος άγιος του χωριού (Η Αγία Παρασκευή, Ο Άγιος Θωμάς, Ο Προφήτης Ηλίας κ.ά.). Ο προστάτης-άγιος του χωριού φέρει ένα πλούσιο πολιτισμικό φορτίο στις συνειδήσεις των χωριανών και συνδέεται με τη συνολική αγροτική κοινότητα, καθώς στο πανηγύρι του η κοινότητα συσπειρώνεται, καθαγιάζεται, επαναδιαπραγματεύεται και επαναβεβαιώνει την ταυτότητά της.
Οι περιφερειακές ενώσεις, από τη μεριά τους, προτιμούν ονόματα και σύμβολα που είναι περισσότερο ουδέτερα και ευρείας αποδοχής, προκειμένου να ευνοείται η συσπείρωση και να αποφεύγονται οι προστριβές μέσα στον σύλλογο. Γι’ αυτό καταλήγουν, συνήθως, να επιλέγουν για τίτλο τους το όνομα της περιφέρειας που αντιπροσωπεύουν (Η Κρήτη, Η Λακωνία, Οι Κυκλάδες).
Η παρουσία των τοπικών κοινοτήτων της Ηλιούπολης με καταγωγή την ύπαιθρο χώρα, αποτυπώνεται συμβολικά στην κοινωνική σημασιοδότηση και οργάνωση του χώρου του δήμου. Οι νέοι κάτοικοι της περιοχής νιώθουν την ανάγκη να ξεχωρίσουν, ως κοινωνική ομάδα, από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο που συγκροτεί το δήμο. Επιθυμούν να διακηρύξουν την ύπαρξή τους και την ταυτότητά τους μέσα στον καινούργιο τόπο, ο οποίος είναι και δικός τους τόπος. Πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία αυτή κατέχουν τα αγάλματα και οι ανδριάντες. Η ανέγερση ενός ανδριάντα είναι μεγάλης σημασίας και ένας από τους πρώτους και βασικούς στόχους για κάθε τοπικό σύλλογο. Εκτός από τη συμβολική παρουσίαση πανελλήνιων και πανανθρώπινων ιδανικών και στάσεων ζωής που τα αγάλματα αυτά εκφράζουν, παράλληλα, συμπυκνώνουν και διακηρύσσουν εμβληματικά την ιδιαίτερη τοπική ταυτότητα των μελών του συλλόγου, υποδηλώνοντας μια εσωτερική σχέση μεταξύ αυτών των δύο. Με τους ανδριάντες παίρνει υλική μορφή ο πολιτισμός της κοινότητας που αντιπροσωπεύει ο σύλλογος και αναγνωρίζεται επίσημα και δημόσια η αξία του. Έτσι, ο σύλλογος Ηπειρωτών τοποθετεί το άγαλμα της Ηπειρώτισσας Μάνας, ο σύλλογος Αρκάδων τον ανδριάντα του Κολοκοτρώνη και του Γρηγόρη Λαμπράκη, η Ένωση Ρουμελιωτών το άγαλμα του Γεώργιου Καραϊσκάκη, οι Πόντιοι μια σύνθεση αφιερωμένη «στη μνήμη των Ποντίων πατέρων και αδελφών» κ.λπ. Παρόμοια μπορούμε να ισχυριστούμε και για την παρουσία των κοινοτήτων στο συμβολικό σύστημα του χρόνου της Ηλιούπολης, μέσα από τις διάφορες γιορταστικές εκδηλώσεις (καρναβάλια κ.λπ.), αλλά και τα ετήσια ανταμώματα, Ηπειρώτικο Πανηγύρι, Αρκαδικό Πανηγύρι κ.ά. που κατά καιρούς οι κοινότητες αυτές οργανώνουν.
Στην χρονική περίοδο της έρευνας (1997-2000) οι τοπικοί σύλλογοι εξακολουθούν να υφίστανται στην Ηλιούπολη και μάλιστα δραστηριοποιούνται με περισσότερη ένταση, ενώ παράλληλα ιδρύονται και νέοι. Η αλληλοβοήθεια, η διατήρηση της επαφής με τον τόπο και η ανασύσταση της αγροτικής κοινότητας μέσα στον αστικό χώρο εξακολουθούν να θεωρούνται κύριοι στόχοι των συλλόγων, μέσα όμως σε καινούργια συμφραζόμενα. Οι νέες συνθήκες, η διαφαινόμενη προοπτική μιας παγκόσμιας οικονομικής και κοινωνικής συγκρότησης σε υπερεθνικό επίπεδο και μιας ταυτόχρονης διάχυσης των εθνοτήτων δίνουν επιπλέον σημασίες στις λειτουργίες των συλλόγων. Επαναφέρουν το ζήτημα της ταυτότητας στο προσκήνιο, αναδεικνύοντας μια πολιτική, με την ευρεία έννοια, και μια υπαρξιακή διάσταση στο εγχείρημα των τοπικών συλλόγων. Οι τοπικοί σύλλογοι των αγροτικών κοινοτήτων στην πόλη αποκτούν τα χαρακτηριστικά ενός νεωτερικού φαινομένου, το οποίο εμφανίζεται ως αποτέλεσμα και αντιστάθμισμα στη γενικότερη οπισθοχώρηση του παραδοσιακού πολιτισμού και στη διαφαινόμενη απώλεια της πολιτισμικής ταυτότητας.
Όλες οι παραπάνω δράσεις των συλλόγων συνιστούν έναν ιδιάζοντα πολιτισμικό εποικισμό, στο χώρο και στο χρόνο, της Ηλιούπολης από τους δημότες εσωτερικούς μετανάστες, ο οποίος διαμορφώνει ένα συμμιγή τοπικό αστικό πολιτισμό, με μνήμες και αντηχήσεις από την ύπαιθρο χώρα.
* Στη φωτογραφία της ανάρτησης στιγμιότυπο από εκδήλωση τοπικού συλλόγου της Ηλιούπολης, με αναφορά στον τόπο καταγωγής, στο θέατρο του άλσους «Δημήτρης Κιντής» (Γιώργος Βοζίκας, 2000)
(συνεχίζεται)
