Τα καφενεία στη συνοικία της Αγίας Μαρίνας

Επιλεγμένα αποσπάσματα σε συνέχειες από την τροποποιημένη μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.

Η καθημερινή ζωή στην Αγία Μαρίνα κυλά ήσυχα και κάποτε μονότονα. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι τίποτα το συνταρακτικό δεν συντελείται μέσα στην καθημερινότητα της συνοικίας, ικανό, μάλιστα, να προκαλέσει το ενδιαφέρον ενός ερευνητή. Ωστόσο, μέσα στις συνηθισμένες στιγμές και τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφοράς της καθημερινής ζωής, μπορούμε να δούμε να συγκροτείται, ανεπίγνωστα και στο παρασκήνιο, αυτό που αποκαλείται τοπική ταυτότητα της Αγίας Μαρίνας. Μπορούμε να το δούμε να συμβαίνει σε διάφορους τόπους, σε διάφορες στιγμές και με διάφορες αφορμές. Τα καφενεία της συνοικίας είναι ένας από αυτούς τους τόπους.

Γενικά, οι χώροι διασκέδασης και αναψυχής στους οποίους θα μπορούσε κάποιος να πάει, για να διασκεδάσει στην Αγία Μαρίνα, είναι περιορισμένοι όχι τόσο ως προς τον αριθμό, όσο ως προς την ποικιλία. Τα μαγαζιά που παρέχουν τέτοιου είδους υπηρεσίες είναι κυρίως καφενεία και καταστήματα που προσφέρουν φαγητό (πιτσαρίες, ταβέρνες, ψησταριές, ουζερί κ.ά.). Στην πλειονότητά τους διαφέρουν, ως προς το ύφος, έναντι των αντίστοιχων καταστημάτων στο βρίσκονται κέντρο της Ηλιούπολης, καθώς απουσιάζει σε αυτά η αίσθηση πολυτέλειας και νεωτερικότητας που παρατηρείται εκεί. Για τη νεολαία η επιλογή τόπου για διασκέδαση στη συνοικία είναι ακόμη πιο δύσκολη καθώς στέκια που να προορίζονται για τους νέους είναι ακόμη λιγότερα. Αυτό συχνά τους κατευθύνει προς την κεντρική πλατεία («‘Θα πάμε κεντρική’, αυτό το ακούω στερεότυπα από τα παιδιά μου…). Έτσι, λοιπόν, η διασκέδαση στην Αγία Μαρίνα περιορίζεται μεταξύ καφενείου, ταβέρνας και ψησταριάς.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ένας από τους κεντρικούς τόπους διασκέδασης, δημόσιας κοινωνικής συναναστροφής και ανάπτυξης κοινωνικών σχέσεων στην Αγία Μαρίνα είναι το καφενείο. Στη συνοικία της Αγίας Μαρίνας λειτουργούν αρκετά καφενεία, επτά στον αριθμό, τα οποία βρίσκονται κατά μήκος της κεντρικής λεωφόρου που διασχίζει την περιοχή.

Στην πλειονότητά τους πρόκειται για συγγενειακές ή οικογενειακές επιχειρήσεις, τα μέλη των οποίων μοιράζονται τα ωράρια εργασίας στην εξυπηρέτηση των πελατών. Οι θαμώνες τους είναι αποκλειστικά άνδρες, οι οποίοι περνούν την ώρα τους παίζοντας χαρτιά ή τάβλι, κουβεντιάζοντας, φωνάζοντας, χειρονομώντας μέσα σε μια ατμόσφαιρα ομίχλης από τον καπνό των τσιγάρων και μυρωδιών από το ούζο και τους μεζέδες που καταναλώνονται.

Ο ρόλος των καφενείων στη συνοικία είναι πολυλειτουργικός. Συχνά, εκτός από τόπος επικοινωνίας και διασκέδασης, τα καφενεία στη συνοικία της Αγίας Μαρίνας αποτελούν τόπο συνάντησης των ανθρώπων της αγοράς εργασίας και του μεροκάματου με σκοπό το κλείσιμο διαφόρων επαγγελματικών συμφωνιών. Εκεί συγκροτούνται και διαμορφώνονται τα δίκτυα επαγγελματικής συνεργασίας μεταξύ των μαστόρων της ίδιας ή διαφορετικής ειδικότητας και εκεί γίνεται η διευθέτηση των ζητημάτων που προκύπτουν από τη μεταξύ τους συνεργασία. Πολλοί από τους θαμώνες των καφενείων είναι κτίστες, μαρμαράδες, υδραυλικοί κ.λπ. και γι’ αυτό συχνά-πυκνά υπάρχουν στην τζαμαρία ανακοινώσεις από το παράρτημα του συνδικάτου οικοδόμων στη συνοικία για προσεχείς συνελεύσεις ή απεργίες. Ακόμη,  σε ορισμένα από αυτά, όπως για παράδειγμα στο καφενείο του Π., μπορεί κάποιος να βρει κολλημένες στον πάγκο του καφετζή ένα πλήθος από επαγγελματικές κάρτες με τα τηλέφωνα των μαστόρων που συχνάζουν στο καφενείο.

Οι θαμώνες από τη μακροχρόνια παρουσία τους εκεί έχουν αναπτύξει μια ιδιαίτερη σχέση με τον καφετζή και το χώρο, η οποία τους δίνει το δικαίωμα να συμπεριφέρονται με σχετική ελευθερία και να ξεφεύγουν από τα όρια του τυπικού πελάτη. Κάποιες φορές αυτοεξυπηρετούνται, επιλέγουν οι ίδιοι το κανάλι που θα δουν στην τηλεόραση, δίνουν τεχνικές οδηγίες στον καφετζή για το πώς να διεκπεραιώσει ορισμένες εργασίες του καφενείου, ενώ συχνά κάποιοι δίνουν δικούς τους μεζέδες για ψήσιμο.

Τις καθημερινές η πελατεία του καφενείου διαφοροποιείται ανάλογα με την ώρα. Το πρωί – πρωί έρχονται οι οικοδόμοι, αργότερα όταν έχουν φύγει οι οικοδόμοι για τις δουλειές τους εμφανίζονται οι συνταξιούχοι. Νωρίς το μεσημέρι, το καφενείο γνωρίζει ιδιαίτερη δραστηριότητα καθώς πολλοί έρχονται, ακόμη και με τα ρούχα της δουλειάς, για να κολατσίσουν. Οι μπύρες και το κρασί έχουν μεγάλη κατανάλωση, ενώ σακίδια με σκονισμένα από τη δουλειά εργαλεία, σφυριά, καλέμια, αλφάδια, κόφτες κ.λπ. βρίσκονται ακουμπισμένα κάτω, δίπλα στον πάγκο του καφετζή. Το βράδυ το καφενείο αλλάζει μορφή καθώς η τηλεόραση έχει την τιμητική της. Κυριαρχεί ο διασκεδαστικός χαρακτήρας, καθώς οι ίδιοι οι θαμώνες, με διαφορετική ενδυμασία, φαίνονται πιο χαλαροί από τις σκοτούρες της δουλειάς τους, αλλά και το ίδιο το καφενείο παίρνει ψυχαγωγικό χαρακτήρα καθώς αναλαμβάνει, και ως ψησταριά, να ψήσει στη θράκα μεζέδες για τους πελάτες.

Βέβαια όλα τα καφενεία στην Αγία Μαρίνα δεν είναι ίδια. Αν και στα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά ομοιάζουν, εντούτοις το περιεχόμενο που προσλαμβάνουν και οι λειτουργίες που επιτελούν στην καθημερινή ζωή της συνοικίας δεν είναι ίδιες σε όλες τις περιπτώσεις. Κάθε καφενείο αναπτύσσει τη δική του δυναμική, αποτέλεσμα της σύνθεσης των ατόμων που συχνάζουν σε αυτό.

Μια τέτοια ξεχωριστή περίπτωση είναι τα καφενεία των συντοπιτών, τα οποία κάνουν την εμφάνισή τους στη συνοικία κατά τη διαδικασία ένταξης των πρώτων εσωτερικών μεταναστών στην πόλη, ως αποτέλεσμα της ανάγκης των συγχωριανών ή κοντοπατριωτών για ένα στέκι, στο οποίο θα μπορούν να καταφεύγουν για αλληλοβοήθεια και για ενημέρωση.

Το καφενείο του Ν. ανήκει στην κατηγορία αυτή και έχει ιδιαίτερη κίνηση καθώς βρίσκεται σε κομβικό σημείο της συνοικίας. Μέσα από την καθημερινή ζωή απέκτησε τα χαρακτηριστικά ενός χώρου ο οποίος λειτουργεί ως τόπος συγκέντρωσης και συναναστροφής όλων των καταγόμενων από την Αιτωλοακαρνανία και ιδιαίτερα από τα χωριά της περιοχής Βάλτου. Βέβαια, φανερά ή κρυφά, κάθε καφενείο επιτελεί και αυτή τη λειτουργία. Ωστόσο στο καφενείο του Ν. υπάρχουν κάποια στοιχεία που την τονίζουν ακόμη περισσότερο. Το πώς κατέληξε το καφενείο να ταυτιστεί με τους Αιτωλοακαρνάνες, ίσως, έχει σχέση και με τον τόπο καταγωγής του ιδιοκτήτη.

Στον τοίχο υπάρχει μια μεγάλη φωτογραφία ενός χωριού, κάτω από το οποίο σημειώνεται με κεφαλαία γράμματα το όνομά του, «Περδικάκι». Στον πάγκο του καφετζή κοντά στα τραπέζια συχνά μπορεί κάποιος να βρει εφημερίδες των διάφορων τοπικών συλλόγων της Αιτωλοακαρνανίας («Εμπεσιώτικη Φωνή», «Το Περδικάκι») καθώς και εφημερίδες που αναφέρονται σε ολόκληρες περιφέρειες («Αιτωλοακαρνανικός Τύπος»). Όλα αυτά τα στοιχεία δίνουν στο κατάστημα τον χαρακτήρα ενός αγροτικού καφενείου, καθώς αυτοί που συχνάζουν εκεί, στην πλειονότητά τους, εκτός από κάτοικοι της συνοικίας είναι και συντοπίτες. Τα καφενεία αυτής της κατηγορίας αποτελούν μια μετουσίωση της κοινωνικής ζωής του χωριού και μεταφορά της στην πόλη. Εκεί σταματούν για να ξεκουραστούν λίγο από τις ανηφόρες της συνοικίας οι ταχυδρόμοι της περιοχής. Στα καφενεία αυτά συχνά μπορεί να ακούσει κάποιος συζητήσεις για το χωριό, για τα πολιτικά τεκταινόμενα εκεί κατά την περίοδο των εκλογών, για τους πολιτικούς που κατεβαίνουν ως υποψήφιοι στο τόπο τους κατά τις επερχόμενες βουλευτικές εκλογές κ.ά.

Μέσα στο συγκεκριμένο καφενείο υπάρχει ένα κλίμα αλληλογνωριμίας και σχετικής κοινότητας καθώς όλοι γνωρίζονται πολλά χρόνια. Το γεγονός της αλληλογνωριμίας και των σταθερών κοινωνικών τους σχέσεων επαναβεβαιώνεται κάθε φορά με αλληλοκεράσματα όταν βρίσκονται εκεί. Πολλές φορές έρχονται από την αγορά στο καφενείο κάτοικοι της συνοικίας, λίγο πριν επιστρέψουν το μεσημέρι στο σπίτι τους. Η είσοδος ενός νέου θαμώνα σε ώρες αιχμής σημαίνει αναδιάταξη των υπαρχόντων θέσεων και σχέσεων μέσα στο καφενείο και έναρξη ενός γύρου κερασμάτων μεταξύ των θαμώνων.

Από τα παραπάνω φαίνεται πως τα καφενεία στη συνοικία αποτελούν νησίδες κοινότητας μέσα στην ετερογένεια της πόλης και τόποι επεξεργασίας ζητημάτων συλλογικής ταυτότητας. Μέσα σε αυτά  επαναβεβαιώνονται καθημερινά και ανασυγκροτούνται κοινωνικές σχέσεις και αξίες που συνέχουν την τοπική κοινωνία, αποτυπώνοντας παράλληλα τη σχέση της με την ευρύτερη κοινωνία.

* Στη φωτογραφία της ανάρτησης παρουσιάζεται καφενείο στην Αγία Μαρίνα. (Γιώργος Βοζίκας, 2000).

(συνεχίζεται)