Τοπικές ταυτότητες στην Ηλιούπολη. Η αίσθηση του ανήκειν

Επιλεγμένα αποσπάσματα σε συνέχειες από την τροποποιημένη μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.

 

Ο νέος κάτοικος της Ηλιούπολης με την άφιξή του στην πόλη βρίσκεται μπροστά σε ένα νέο πεδίο κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων. Το πεδίο αυτό θέτει νέους όρους. Ο εσωτερικός μετανάστης καλείται να αναπροσδιορίσει τη στάση του να ανασυγκροτήσει την ταυτότητά του προκειμένου να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις προκλήσεις της πόλης και να ενταχθεί με επιτυχία μέσα στο νέο αυτό πλαίσιο.

Μετά από τόσα χρόνια κατοίκησης στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας είναι περιορισμένος ο αριθμός εκείνων που δηλώνουν ως τοπική τους ταυτότητα αμιγώς αυτήν του τόπου καταγωγής τους. Το γεγονός αυτό επιτείνεται από την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας και την παράλληλη ανάπτυξη διαφόρων άλλων ταυτοτήτων εις βάρος της τοπικής ταυτότητας των αγροτικών κοινοτήτων.

Μιλώντας κάποιος για την τοπική ταυτότητα στην Ηλιούπολη, έχει να παρατηρήσει πως σε γενικές γραμμές ο λόγος των κατοίκων σχετικά με την τοπική τους ταυτότητα αρθρώνεται γύρω από δύο γεωγραφικούς άξονες. Τον τόπο του χωριού και τον τόπο της πόλης. Γύρω από αυτούς τους δύο γεωγραφικούς άξονες υφαίνονται πλέγματα αξιών που συγκροτούν δύο ταξινομικές κατηγορίες τοπικότητας, οι οποίες αναφέρονται αντίστοιχα σε δύο τοπικές ταυτότητες, στην τοπική ταυτότητα του χωριού (: αγροτική τοπική ταυτότητα) και στην τοπική ταυτότητα της πόλης (: αστική τοπική ταυτότητα). Οι δύο αυτοί τόποι παραπέμπουν στα μοντέλα της αγροτικής και αστικής κοινότητας, τα οποία όμως συναισθηματικά δεν έχουν την ίδια βαρύτητα.

Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε μια τοπική ταυτότητα στην οποία απουσιάζει ο τόπος, αλλά αναπληρώνεται μέσα από μια επιβίωσή του στο επίπεδο της αλληγορίας και των συναισθημάτων με τα οποία αυτή είναι φορτισμένη. Αντίστοιχα, στη δεύτερη περίπτωση έχουμε μια ταυτότητα στην οποία ο τόπος υφίσταται, αλλά το συναισθηματικό της περιεχόμενο είναι εξασθενημένο ή, τουλάχιστον, όχι ισοδύναμο με αυτό της αγροτικής τοπικής ταυτότητας. Εκείνο το οποίο δίνει το ειδικό βάρος στην ταυτότητα, ως συνθετικό σύνολο, και προσδιορίζει καθοριστικά προς τα πού αυτή θα κλίνει, την αγροτική ή την αστική τοπική ταυτότητα, είναι ακριβώς αυτό το συναισθηματικό της περιεχόμενο.

Αξίζει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι το συναίσθημα στη συγκεκριμένη περίπτωση προσλαμβάνεται ως μια κατηγορία, ψυχολογικής μεν υφής, εδραιωμένη όμως στον πολιτισμό, στη βιωματική πρόσληψη του κοινωνικά και συμβολικά επενδεδυμένου περιβάλλοντος. Όσο περισσότερο είναι κοινωνικά και πολιτισμικά φορτισμένο το περιβάλλον από την κοινότητα που κατοικεί σε αυτό και όσο περισσότερο βιωματική και γνωστική σχέση έχει με αυτό, τόσο μεγαλύτερη συναισθηματική φόρτιση αποκτά η τοπική ταυτότητα 

Αστική τοπική ταυτότητα. Η «ηλιουπολίτικη διάσταση»

Οι κοινότητες που χαρακτήριζαν το ελληνικό κράτος, ως τύπο πολιτικής συγκρότησης, σε όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας δέχτηκαν ένα ισχυρό πλήγμα την εποχή της Αντιβασιλείας, όταν άρχισαν να αντικαθίστανται από τους δήμους (Νόμος περί Δήμων του 1834). Η θεσμική εμφάνιση των δήμων έφερε αλλαγή στον τρόπο διοίκησης του κράτους καθώς ο σχετικός νόμος παραγνώριζε τις πολιτισμικές διαστάσεις του κοινοτικού θεσμού και τον αντιμετώπιζε ως ένα διοικητικής και μόνο φύσεως ζήτημα. Η αλλαγή αυτή έφερε και μια σημαντική εξέλιξη στην αίσθηση της κοινωνικής συμμετοχής των κατοίκων στο κοινωνικό γίγνεσθαι του τόπου τους.

Μέσα σε αυτό το θεσμικό πλαίσιο, με τις ανασκευές, τροποποιήσεις, προσθήκες και βελτιώσεις που γνώρισε στην πορεία των χρόνων, εντάχτηκαν όλοι οι δήμοι που δημιουργήθηκαν είτε την περίοδο εκείνη είτε ιδρύθηκαν στα επόμενα, κοντινά ή μακρινά, χρόνια.

Σύμφωνα με τον θεσμό των δήμων, η Ηλιούπολη αποτελεί μια διοικητική περιφέρεια, ένα μέρος του γενικότερου συστήματος διοικητικής συγκρότησης του κράτους. Για τους κατοίκους, ο δήμος νοείται πρωτίστως ως μια γεωγραφική περιφέρεια και ως ένας διοικητικός μηχανισμός. Υφίσταται για να ρυθμίζει τις υποθέσεις που σχετίζονται με τα γενικότερα προβλήματα της περιοχής ή με τα προβλήματα που ανακύπτουν από την κατοίκησή τους ή την επαγγελματική τους δραστηριότητα στην περιοχή. Βρίσκεται σε μια χαμηλότερη βαθμίδα από αυτήν της κεντρικής διοίκησης του κράτους και έχει τις δικές του υπηρεσίες που ασχολούνται με τα οικονομικά, πολεοδομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και άλλα ζητήματα της περιοχής.

Ο δήμος νοείται από τους κατοίκους ως μια αρχή πλησιέστερη προς αυτούς, σε σχέση με το απρόσωπο κράτος, και πιο ανθρώπινη. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι υπάλληλοι του δήμου είναι κάτοικοι της Ηλιούπολης μετατρέπει το δήμο σε λιγότερο γραφειοκρατικό μηχανισμό, καθώς οι περισσότεροι έχουν κάποιο γνωστό πρόσωπο (γείτονα, συγγενή, συμπατριώτη, φίλο) στον οποίο μπορούν να αποταθούν σε περίπτωση που αντιμετωπίσουν κάποιο πρόβλημα. Από την άλλη όμως πλευρά, η μεγάλη κλίμακα της πόλης δεν επιτρέπει να έχουν οι κάτοικοι άμεση γνώση για τα ιδιαίτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει και καλείται να λύσει ο δήμος. Οι γνώσεις των κατοίκων για τα τεκταινόμενα στο δημοτικό συμβούλιο και στις παρατάξεις φαίνεται πως είναι πενιχρές. Οι γνώστες των πραγμάτων περιορίζονται, συνήθως, στον κύκλο αυτών που εκ πεποιθήσεως ασχολούνται με τα κοινά, κάτοικοι πολιτικά ενταγμένοι με κέντρο δραστηριότητας την περιοχή, ακτιβιστές της περιοχής ή σε αυτούς που, λόγω επαγγελματικών δραστηριοτήτων, έρχονται σε καθημερινή επαφή με την τοπική κοινωνία, όπως είναι οι καταστηματάρχες, τα στελέχη διαφόρων υπηρεσιών που λειτουργούν στην περιοχή και συνεργάζονται με τις δημοτικές αρχές.

Από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι κάτοικοι τον δήμο τους, ως τοπική-κοινωνική οντότητα, φαίνεται πως απουσιάζουν εκείνες οι κοινωνικές και πολιτισμικές αναφορές που θα έδιναν μια ολοκληρωμένη μορφή και μια αίσθηση ιδιαιτερότητας στον δήμο. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει παρουσιαστεί μια σαφής διάθεση για επαναπροσδιορισμό του περιεχομένου της έννοιας «Ηλιούπολη», ιδιαίτερα ως προς τις ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές της διαστάσεις. Η διάθεση αυτή εκφράζεται με τη στροφή στο, έως πριν, παραμελημένο ιστορικό παρελθόν της περιοχής και στην προσπάθεια ανάδειξής του και σύνδεσης με αυτό. Η τοπική κοινωνία, μέσα από λόγιες και λαϊκές εκφάνσεις, στρέφεται ενδοσκοπικά στον εαυτό της. Αισθάνεται την ανάγκη για συγκρότηση του ιστορικού της παρελθόντος και συνάμα προσδιορισμό της ταυτότητάς της.

 

«Ανακαλύπτοντας» την Ηλιούπολη

Το ενδιαφέρον για το παρελθόν της Ηλιούπολης και η διάθεση συγγραφής της ιστορίας της έχει μια μακρά ιστορία και κάθε περίοδος έχει διαφορετικές ανησυχίες και θέτει διαφορετικά ερωτήματα. Μια συστηματική ενασχόληση με το παρελθόν της Ηλιούπολης αρχίζει να εμφανίζεται κυρίως στη δεκαετία του ’90.

Αρχίζουν να πραγματοποιούνται διάφορες δραστηριότητες και εκδηλώσεις στην περιοχή που περιλαμβάνουν στη θεματολογία τους το δήμο της Ηλιούπολης, ως τόπο με κοινωνικό και πολιτισμικό περιεχόμενο. Οργανώνονται ημερίδες με θέμα την ιστορία του δήμου, ακολουθούν ανάλογα δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο, γίνονται δημόσιες εκθέσεις ιστορικών αντικειμένων που συνδέονται με την εξέλιξη της περιοχής, εκδίδεται διμηνιαίο τοπικό δημοτικό περιοδικό (2000) μέσα στις σελίδες του οποίου φιλοξενούνται αφιερώματα στην ιστορία του δήμου, των ενοριών του και των συλλογικών φορέων που εδρεύουν στην περιοχή. Η ιστορία της Ηλιούπολης αρχίζει να εμφανίζεται σιγά-σιγά στις εισαγωγές και των διαφόρων επαγγελματικών οδηγών της περιοχής. Δημιουργείται «Επιτροπή πολιτών Ηλιούπολης για τη διατήρηση και ανάδειξη της ιστορικής μνήμης». Εκδίδονται βιβλία παλαιών κατοίκων και τοπικών λογίων που παρουσιάζουν πλευρές της ιστορίας του δήμου, ενώ η Ηλιούπολη μπαίνει ως θέμα στις δραστηριότητες των σχολείων της περιοχής. Παράλληλα το ενδιαφέρον στρέφεται και στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο δεν αντιμετωπίζεται μόνο ως αφορμή οικολογικού προβληματισμού, αλλά αποκτά επίσημα και πολιτισμικό περιεχόμενο.

Στην προσπάθεια να δοθεί ιστορικό βάθος και να καταγραφεί από την αρχή η ιστορία της Ηλιούπολης, η αναζήτηση στοιχείων φθάνει μέχρι και την αρχαιότητα, εκεί που η πραγματικότητα συναντά το μύθο. Η «ανακάλυψη» του αρχαίου παρελθόντος μεταστρέφει ποιοτικά το χώρο και τον φορτίζει όχι απλώς με χρονικό βάθος αλλά με ιστορία και πολιτισμό μετατρέποντάς τον σε ιστορικό τόπο. Παράλληλα, ενδιαφέρον σημειώνεται και για το νεότερο παρελθόν, όπως αυτό παρουσιάζεται με τις επιμέρους κοινωνικές και, ως ένα βαθμό, πολιτισμικές διαφοροποιήσεις των συνοικιών.

Οι εκφραστές της γενικότερης στροφής στο παρελθόν της Ηλιούπολης και της επιθυμίας για μια συγγραφή της ιστορίας της είναι δημότες συνήθως υψηλού μορφωτικού επιπέδου, προσωπικότητες με έντονη συμμετοχή στα κοινωνικά προβλήματα του δήμου, πολιτικά πρόσωπα που μένουν στην Ηλιούπολη, δημοσιογράφοι αλλά και απλοί άνθρωποι με πλούσιο εμπειρικό υλικό από τη ζωή της Ηλιούπολης κατά το παρελθόν.

Πρώτιστη ανάγκη είναι η χαρτογράφηση του υλικού με βάση το οποίο θα συσταθεί η τοπική ταυτότητα. Προέχει η συλλογή, η καταγραφή και διαφύλαξη του παρελθόντος προτού αυτό χαθεί διά παντός.

Η ιστορία προσεγγίζεται με έμφαση στην κοινωνική και πολιτισμική της διάσταση. Η στάση αυτή είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής επίγνωσης για την αυξημένη σημασία που έχει η γνώση του παρελθόντος στη συγκρότηση της συλλογικής ταυτότητας, στην αίσθηση του ανήκειν, σε έναν κοινωνικο-πολιτισμικά προσδιορισμένο τόπο, καθώς και στην κοινωνική συνοχή. Ο κάτοικος της Ηλιούπολης στρέφεται στο παρελθόν της πόλης, μέσα στο οποίο αναγνωρίζει ένα μέρος του εαυτού του, αφού για χρόνια είναι κάτοικός της ή γεννημένος σε αυτήν. Προσπαθεί να βάλει σε μια λογική σειρά τα στάδια εξέλιξης της Ηλιούπολης, επιχειρώντας με αυτό τον τρόπο να δώσει μια συγκροτημένη μορφή στο παρελθόν της πόλης, επάνω στο οποίο θα στηρίξει την δική του τοπική και πολιτισμική ταυτότητα.

Στην ιδεολογία της κίνησης αυτής το παρελθόν της Ηλιούπολης τείνει να αναχθεί σε παράδοση και αρχίζει να αποκτά συμβολικές διαστάσεις. Το «χωριό» δεν έχει πλέον την αποκλειστικότητα στις νοσταλγικές αναπολήσεις των παλαιών κατοίκων. Η πόλη έρχεται στο προσκήνιο των αναζητήσεων και του ιστορικού ενδιαφέροντος των Ηλιουπολιτών. Αναγνωρίζεται το ιδιαίτερο πολιτισμικό περιεχόμενο του παρελθόντος της Ηλιούπολης, ως μια αστική παράδοση, και επιχειρείται η ανίχνευση της άμεσης σχέσης που έχει αυτή με την τοπική και γενικότερα πολιτισμική ταυτότητα των κατοίκων της.

Η τάση αυτή μπορεί να συσχετιστεί με το γενικότερο πρόβλημα της αποξένωσης του αστού από το χώρο της πόλης, καθώς και με την ανάγκη ενός συναισθηματικού συνδέσμου με αυτόν. Η έντονη κινητικότητα, γεωγραφική και κοινωνική, που χαρακτηρίζει τον αστικό πληθυσμό δεν ευνοεί τη δημιουργία σταθερών σχέσεων με τον τόπο, τη συναισθηματική σύνδεση με αυτόν και κατά συνέπεια την ανάπτυξη μιας αστικής τοπικής ταυτότητας. Η ανάγνωση της ιστορίας της Ηλιούπολης με τους όρους μιας τοπικής ιστορίας που θα δίνει έμφαση στην πολιτισμική διάσταση αποκαθιστά τον αναζητούμενο συναισθηματικό σύνδεσμο με το χώρο, αναδεικνύει τα νοήματα με τα οποία έχει επενδυθεί ο χώρος από τους κατοίκους του· τον καθιστά οικείο και τον αναδεικνύει ως μέρος της ταυτότητάς τους.

 

* Στη φωτογραφία της ανάρτησης παρουσιάζεται παλαιό λεωφορείο της γραμμής 108 Ακαδημία – Ηλιούπολη, από επετειακή εκδήλωση (Γιώργος Βοζίκας, 2004).

 

(συνεχίζεται)

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *