Το σπίτι στην Αγία Μαρίνα
Επιλεγμένα αποσπάσματα σε συνέχειες από την τροποποιημένη μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.
Το σπίτι στην Αγία Μαρίνα μπορεί να εννοηθεί ως μια αξεδιάλυτη φυσική και κοινωνική μονάδα. Η συνδυαστική μελέτη της υλικής και κοινωνικής πλευράς του σπιτιού μπορεί να μας βοηθήσει και σε μια εναλλακτική ανάγνωση της όλης συνοικίας.
Τα πρώτα σπίτια της περιοχής καλύπτουν υποτυπωδώς τις ανάγκες των κατοίκων, καθώς απουσιάζουν ακόμη και τα βασικά για τη λειτουργία ενός νοικοκυριού. Πολλές φορές, μετά την πρώτη προσωρινή εγκατάσταση, όταν αποφασίζεται να κτιστεί η καθ’ αυτή οικοδομή, γκρεμίζεται το παλαιό οίκημα. Άλλοτε πάλι, διατηρείται το παλιό οίκημα με τις ιδιομορφίες του και τα ελαττώματά του, στην κατασκευή και στα υλικά, και πάνω σε αυτό κτίζεται η κυρίως οικοδομή.
Το μικρό μέγεθος των οικοπέδων στα οποία κτίζεται το σπίτι σε συνδυασμό με τις στεγαστικές ανάγκες των οικιστών, οι οποίες απέρρεαν και από τις αντιλήψεις τους περί της οικογένειας και της αυτονομίας που πρέπει αυτή να έχει, συνετέλεσε στην εξαντλητική εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που προσέφεραν οι κανονισμοί σχετικά με τον επιτρεπόμενο κτιριακό όγκο. Έτσι, για χάρη του εσωτερικού τους χώρου, τα σπίτια εκτείνονται μέχρι και το τελευταίο επιτρεπόμενο σημείο του πεζοδρομίου, ενώ σε πολλά σπίτια η είσοδος από το δημόσιο χώρο του δρόμου στα δωμάτια του σπιτιού γίνεται αμέσως, με μόνη μεσολάβηση την πόρτα εισόδου της κατοικίας. Το οικοδομικό σύστημα είναι συνεχές και η αρχιτεκτονική των σπιτιών είναι απλή. Αρκετά από τα παραπάνω γνωρίσματα των πρώτων κατοικιών της συνοικίας μπορεί κανείς να τα δει να παραμένουν μέχρι σήμερα.
Η οικοδόμηση του σπιτιού στην Αγία Μαρίνα δεν ήταν μια απλή υπόθεση, ούτε κάτι που διαρκούσε λίγο. Από τη στιγμή που αποφασίζεται η αγορά του οικοπέδου ξεκινά μια μακρά περίοδος με σκληρή εργασία και στερήσεις για όλη την οικογένεια. Η συμμετοχή της δεν περιορίζεται μόνο στην εξοικονόμηση χρημάτων για το κτίσιμο του σπιτιού, αλλά ορισμένες φορές, ιδίως στα πρώτα χρόνια της συνοικίας, εκτείνεται και στον τομέα της κατασκευής της κατοικίας. Τα μέλη της συμμετέχουν τόσο στην οργάνωση του εγχειρήματος, όσο και στη διεκπεραίωσή του με προσωπική εργασία, όπως είναι το σκάψιμο θεμελίων, το καλούπωμα, το κουβάλημα υλικών κ.ά. Με τις ενέργειες αυτές καθώς επίσης με την αλληλοβοήθεια και την υποστήριξη που εξασφαλίζεται από τον κοινωνικό περίγυρο, με βάση την ηθική της συγγένειας και της κοινής τοπικής καταγωγής, πολύ συχνά ξεπερνιούνται οι εξαρτήσεις από το κύκλωμα της αγοράς στην οικοδόμηση των σπιτιών.
Το κτίσιμο διαρκεί χρόνια πολλά, καθώς κτίζεται τμηματικά και συνοδεύει διαχρονικά την εξέλιξη της οικογένειας. Συμβαδίζει με την ανάπτυξη και την πορεία της ίδιας της οικογένειας που κατοικεί μέσα σε αυτό. Ανάλογα με τον αριθμό των μελών της οικογένειας αλλάζει το μέγεθος του σπιτιού και της οικοδομής γενικότερα. Με τη γέννηση των παιδιών αλλάζει και η διαρρύθμιση του χώρου της οικοδομής καθώς κτίζονται επιπλέον δωμάτια που να ικανοποιούν τις νέες ανάγκες της οικογένειας. Όταν τα παιδιά κοντεύουν να φτάσουν σε ηλικία γάμου ή όταν τα οικονομικά της οικογένειας είναι ανθηρά, τότε συνήθως αποφασίζεται και το κτίσιμο επιπλέον ορόφων, στους οποίους πρόκειται να στεγαστούν οι οικογένειες των παιδιών τους. Στο στάδιο αυτό έχουμε συνήθως νέες διαρρυθμίσεις στο εσωτερικό του σπιτιού (συνενώσεις δωματίων, επαναπροσδιορισμό των λειτουργιών ενός χώρου κ.λπ.), προκειμένου αυτό να μπορέσει να ικανοποιήσει τις ανάγκες των νέων ζευγαριών. Τα παιδιά της οικογένειας, μετά το γάμο τους, μετακομίζουν, συνήθως, στους επάνω ορόφους, ενώ οι γονείς διατηρούν το παλαιότερο ή το μικρότερο διαμέρισμα της οικοδομής.
Όλα αυτά συντείνουν, ώστε το σπίτι στην Αγία Μαρίνα να είναι πάντοτε υπό διαμόρφωση. Η αίσθηση του ημιτελούς και της αναμονής ακολουθεί τους κατοίκους. Ακόμη και σήμερα βλέπει κανείς στις γειτονιές της Αγίας Μαρίνας οικοδομές στις οποίες εκκρεμούν εργασίες, όπως το κτίσιμο των τούβλων, η τοποθέτηση των κουφωμάτων, το σοβάτισμα κ.λπ. Τα σπίτια στην Αγ. Μαρίνα έχουν ενσωματωμένες πολλές ηλικίες οικοδόμησης. Θα μπορούσε κάποιος να πει πως η ιστορία της οικογένειας, η οικονομική της άνθιση, ο γάμος των παιδιών, οι οικονομικές δυσκολίες που οδήγησαν στην αναγκαστική επιλογή συγκεκριμένων υλικών οικοδόμησης είναι «γραμμένα»/αντικειμενικοποιημένα στους τοίχους του σπιτιού. Κάθε σπίτι στην Αγία Μαρίνα με την αρχιτεκτονική του, το χώρο του οικοπέδου που έχει εκμεταλλευτεί, τη διαρρύθμισή του, τα υλικά του και τη διακόσμησή του, παραπέμπει και σε μια ξεχωριστή οικογενειακή ιστορία που όλες όμως έχουν ένα κοινό, την προσπάθεια των ανθρώπων να ριζώσουν στη συνοικία και να ικανοποιήσουν όπως μπορούν τις ανάγκες τους με βάση τα πολιτισμικά τους πρότυπα. Η Ρ., η οποία, για να πληρώσει τη δόση του οικοπέδου, ερχόταν με τα πόδια στην περιοχή, προκειμένου να κάνει οικονομία («είχε ένα δίφραγκο το λεωφορείο να κατέβω, κι άλλο ένα να ανέβω. Κι αυτές οι τέσσερις δραχμές παίζανε μεγάλο ρόλο! Έπαιρνες μια κατσαρόλα!»), μας περιγράφει πώς κτίστηκε το σπίτι της:
«Αρχάς του ’57. Κι όλο το καλοκαίρι φτιάξαμε ένα δωματιάκι. Είχαμε εργολάβο, αλλά, σου λέω, τσίμα-τσίμα τα πηγαίναμε. Ένα δωμάτιο, κι έξω κάναμε ένα κουζινάκι με ένα πισσόχαρτο από επάνω και έβγαινα έξω και μαγείρευα με μια γκαζιέρα [γέλια]. Τέλος πάντων, ξεπεραστήκανε αυτά. Μετά αρχίσαμε μόνοι μας και φτιάχναμε λίγα-λίγα, φτιάχναμε ένα-ένα δωματιάκι. Το κάτω το σπίτι είναι μεγάλο, αλλά δεν έχει καλή διαρρύθμιση, από την αρχή, και δεν το ρίξαμε, παρά κάναμε κολώνες, για να κάνουμε το από πάνω, και το κάτω είναι, ξέρεις, μένουμε εμείς.»
Ο Λ., ο οποίος μετακόμισε από άλλη περιοχή της Αθήνας στην Αγία Μαρίνα, περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο έφτιαξε το σπίτι του:
«Δεν είχαμε το πορτοφόλι να ανοιχτούμε, να πάρουμε άλλα οικόπεδα. Εφ’ όσον είχαμε αυτό, λέω της γυναίκας, θα κάνουμε πρώτο, δεύτερο, τρίτο, θα βάλουμε τα παιδιά από πάνω κι εμείς από κάτω. Δεν είχαμε τη δυνατότητα να αγοράσουμε άλλο, γιατί κτίζαμε, δωμάτιο-δωμάτιο, με τις οικονομίες μας. Σε τριάντα πέντε χρόνια έγινε αυτό το τριώροφο! Δεν έγινε τσάκα-τσάκα. Ούτε με δάνεια τραπέζης ούτε τίποτα! Δουλεύοντας, μαζεύοντας. Μεγαλώσαν τα παιδιά, δουλεύαν και τα παιδιά, δούλευε κι η γυναίκα μου, δούλευα κι εγώ. Κι οι τέσσερις φεύγαμε από το σπίτι. Και μαζευόμασταν στις τρεις η ώρα και οι τέσσερις. Και τα λεφτά, της μάνας. Κι η μάνα έκανε το κουμάντο. Ήταν πιο, τσαχπίνα. Αγράμματη, αλλά δεν μπορείς να την πιάσεις. Ήταν πολύ έξυπνη. Έκανε κουμάντο αυτή, και άντε-άντε, ντουβάρι-ντουβάρι, ντουβάρι-ντουβάρι, ντουβάρι-ντουβάρι κι έδωσα στα παιδιά μου από ένα πάτωμα κι είμαι κι εγώ από κάτω. Αγαπημένοι, με τα εγγόνια μου, μαγερεύει η γυναίκα μου, κατεβαίνουν τα εγγόνια μου, τα παιδιά μου. […] Το πρώτο δωμάτιο τόχτισα με πέτρα. […] Πέτρινο, ευλογημένο πράμα! Ένα δωμάτιο κι ένα χωλ, αυτό ήταν η παντρειά μου! Το χωλ τόχα κάνει κουζίνα, κι έμενα μέσα, και άντε-άντε και μετά άντε-άντε, τουαλέτα όξω. Και κάνω μια τσιμεντόλιθα, μια κουζίνα, βγήκα πιο όξω, επέκταση που λέμε. […] Το πέτρινο τόχω. Κι απάνω στο πέτρινο έχω τριώροφο. Δε το βούλιαξα. Για ενθύμιο την άφησα την πέτρα. Ευλογημένο! Κι από πάνω μένουν τα παιδιά μου, οι δυο μου κόρες, κι από κάτω έκανα μια γκαρσονιέρα με τη γριά μου και λέμε παραμύθια στα εγγόνια μας! Δόξα την Παναγία!»
Πολλά σπίτια εξελίχτηκαν, επεκτάθηκαν σε πλάτος και μεγάλωσαν σε ύψος. Μερικά όμως παρέμειναν όπως πρωτοκτίστηκαν. Πολλές μονοκατοικίες έχουν μείνει με τα υλικά και τα χρώματα της εποχής εκείνης, άλλες αναπαλαιώνονται ή άλλες ανακαινίζονται με αισθητές τις σύγχρονες παρεμβάσεις. Έτσι, η μάντρα της πρώτης κατασκευής του σπιτιού γκρεμίζεται, ένα μέρος του οικοπέδου που κάποτε χρησιμοποιούνταν ως αυλή γίνεται γκαράζ, τα ξύλινα κουφώματα αλλάζουν κ.ά. Αυτές οι διαφοροποιήσεις στα σπίτια της Αγίας Μαρίνας αισθητοποιούν και τη κοινωνική, οικονομική εξέλιξη των ιδιοκτητών τους. Όσοι απέκτησαν παιδιά, και είχαν την οικονομική δυνατότητα, έκτισαν κι άλλους ορόφους πάνω από το πρώτο οικοδόμημα. Αυτοί που δεν είχαν παιδιά ή έκαναν άλλες επιλογές στη ζωή τους, διατήρησαν το σπίτι τους ίδιο, όπως όταν πρωτοκτίστηκε. Για αυτά τα τελευταία σπίτια, καθώς και για εκείνους τους ιδιοκτήτες που έχουν οικογενειακές ανάγκες, αλλά δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να κτίσουν, η αντιπαροχή περιμένει ως λύση ευκαιρίας. «Είναι πολλά τα έξοδα για γκρέμισμα και κτίσιμο από την αρχή», λέει ένας πληροφορητής, «σε σπρώχνουν να το δώσεις αντιπαροχή». Οι παλιές μονοκατοικίες τώρα πια δεν επεκτείνονται ούτε ανυψώνονται. Δεν αναπτύσσονται. Γκρεμίζονται, για να κτιστούν πολυκατοικίες, διαταράσσοντας έτσι τον κοινωνικό ιστό και τη φυσιογνωμία της συνοικίας.
* Στη φωτογραφία της ανάρτησης παρουσιάζεται μονοκατοικία στην Αγία Μαρίνα. Στη θέση της βρίσκεται σήμερα πολυώροφη πολυκατοικία (Γιώργος Βοζίκας, 2000).
(συνεχίζεται)
