Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας. Ο χώρος ως ιστορία και η συλλογική μνήμη

Επιλεγμένα αποσπάσματα από την μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.

Στην Αγία Μαρίνα, ο χώρος και η μορφή που αυτός έχει σήμερα είναι αλληλένδετα δεμένα με το χρόνο, το παρελθόν, την ιστορία. Προσπαθώντας κάποιος να σχηματίσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της σημερινής συνοικίας, της οικιστικής δομής και της κοινωνικής της οργάνωσης είναι αναγκαίο να στραφεί στο παρελθόν και στις απαρχές συγκρότησης της συνοικίας. Αντιλαμ­βάνεται πως ο χώρος, όπως εμφανίζεται στο παρόν, είναι στενά δεμένος με δι­αδικασίες που έλαβαν χώρα κάποτε κατά το παρελθόν.

Έτσι, οδηγείται εκ των πραγμάτων στο παρελθόν, στην ιστορία, για να επιστρέψει έπειτα πάλι, με μια νέα όμως οπτική θεώρηση, στην ανάγνωση και επανερμηνεία του παρόντος. Οι ιστορικές μαρτυρίες που μπορούν να βοηθήσουν προκειμένου να μπει μια τάξη στα δεδομένα και να αποδοθεί έτσι ένα νόημα στο χώρο, μπορεί να είναι τόσο αντικείμενα του παρελθόντος, όσο και υποκειμενικές αναγνώσεις αυτών των αντικειμένων.

Οι επίσημες μαρτυρίες δε μας βοηθούν ιδιαίτερα, για να σχηματίσουμε μια άποψη επί της ιστορίας της συνοικίας. Ωστόσο, το κενό αυτό, εν μέρει, κα­λύπτεται από τις προφορικές αφηγήσεις των πληροφορητών μου. Οι κάτοικοι από την πρώτη στιγμή της κατοίκησης στο χώρο άρχισαν να τον επενδύουν με αφηγήσεις για το παρελ­θόν, δίνοντάς του μια ιστορική διάσταση. Μ

ε αυτόν τον τρόπο, τα κτίρια, οι δρόμοι οι πλατείες, τα σπίτια της συνοικίας δεν αποτελούν απλώς τα δεδομένα ενός χώρου, το σκηνικό στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα, αλλά συ­μπυκνώνουν ταυτόχρονα και το αποτέλεσμα μιας πολιτισμικής διαδικασίας και μιας ιστορικής εξέλιξης. Οι ιστορίες που σχετίζονται με αυτά έρχονται αυθόρ­μητα στην καθημερινότητα μέσα από συζητήσεις με τους παλαιότερους κατοί­κους.

Ο Φ. είναι γεννημένος στην Ηλιούπολη και γνωρίζει την περιοχή πολύ καλά, αφού ζει στο δήμο από τη δεκαετία του ’50. Συχνά στις περιστασι­ακές συζητήσεις του με τους γείτονες και τους πελάτες του ψιλικατζίδικου που διαθέτει, μπορεί να τον ακούσει κανείς να περιγράφει πώς ήταν ο τόπος στην περιοχή προτού γεμίσει με σπίτια, πώς ήταν το «Χαλικάκι», όταν αυτό ήταν νταμάρια («εκατό μέτρα βάθος!»).

Θυμάται πως, όταν έβαζαν φουρνέλα, έσπα­γαν τζάμια στα γύρω σπίτια και γέμιζε ο τόπος σκόνη, δείχνει από πού περ­νούσε το ρέμα προτού το σκεπάσουν, απαριθμεί τι έργα υπάρχουν κάτω από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο που περνάει μπροστά από το μαγαζί του, ποιο ήταν το στάδιο εξέλιξης της περιοχής την παλαιότερη εποχή («τότε κυκλοφο­ρούσαν πρόβατα!»), αναφέρεται στην ιστορία της γειτονιάς του με τα οικόπεδά της που είχαν δημιουργηθεί από το συνεταιρισμό των τυπογράφων του Εθνι­κού Τυπογραφείου και γνωρίζει ποιοι δεν τα έδωσαν με αντιπαροχή για πολυκατοικία και μέ­νουν ακόμη στις μονοκατοικίες τους κ.ά.

Η περίπτωση του Φ. μας οδηγεί στη διαπίστωση πως η παλαιότητα και η μονιμότητα στο χώρο βο­ηθά στο να γνωρίζουν οι κάτοικοι το χώρο σε όλες τις διαστάσεις του. Γνωρί­ζουν τα αλλεπάλληλα εδαφολογικά και χρονικά στρώματα του χώρου συνδε­δεμένα με αλλεπάλληλες κοινωνικές εμπειρίες. Έχοντας βιωματική γνώση της ιστορίας του φυσικού και κτισμένου περιβάλλοντος, γνωρίζουν ταυτόχρονα και βιωματικά έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που στοιχειοθετούν τον πολιτισμό, το χώρο.

Στις αφηγήσεις αυτές ανακαλύπτει κάποιος πως ο χώρος για τους παλιούς κατοίκους της συνοικίας «διαβάζεται» σε δύο άξονες, συγχρο­νικά και διαχρονικά, ως ένα παρόν που όμως έχει μέσα του κρυμμένες όψεις του βιωμένου παρελθόντος. Ο χώρος της συνοικίας δεν είναι απλά ένα υλικό περιβάλλον, αλλά είναι ένας βιωμένος χώρος, ο οποίος έχει φορτιστεί με ανα­μνήσεις, συγκινήσεις και συναισθήματα. Το ίδιο ισχύει και για τα σπίτια της συνοικίας. Συνδέονται στενά με τις ιστορίες και τις ιδιότητες των ενοίκων τους, αποκτώντας, έτσι, ιδιαίτερο περιεχόμενο.

Οι αφηγήσεις αυτές αποτυπώνουν στον ανεπίσημο καθημερινό λόγο το παρελθόν της συνοικίας και συντελούν στην ιστορική νοηματοδότηση του χώ­ρου και στην οικειοποίησή του μέσα από μια φυσική και ανεπιτήδευτη διαδι­κασία. Η ιστορία της συνοικίας βρίσκεται μέσα στην καθημερινότητα και δρα στο παρασκήνιο. Γίνεται αντιληπτή σε αυτούς που έχουν τα σχετικά βιώ­ματα και διατηρούν, ταυτόχρονα, τη δυνατότητα να επικοινωνούν με το ιστο­ρικό παρελθόν της συνοικίας. Μέσα από αυτή τη διαδικασία η συνοικία βιώνε­ται, κυρίως από τους παλαιότερους κατοίκους της, ως ένα σύνθετο πλέγμα παρόντος και παρελθόντος.

Αυτό σημαίνει ότι οι ιστορίες των κατοίκων για τη συνοικία τους σπά­νια μένουν πιστές σε μια γραμμική χρονολογική σειρά, σχετικά με την εξέλιξη της συνοικίας. Συχνά οδηγούνται σε αναχρονισμούς, άλματα, αποσιωπήσεις ή υπερτονισμούς γεγονότων. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι κάθε φορά να συγκροτείται και μια διαφορετική ιστορία για τη πόλη, ανάλογα με τον αφηγητή και το ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο της αφήγησης.

Γι’ αυτό, έχοντας ως δεδομένο τον κυρίως πολιτισμικό προσανατολισμό της μελέτης μας, η ανάλυση των αφηγήσεων στην έρευνα στρέφεται περισσότερο στη με­λέτη του νοήματος που έχει η συνοικία και η ιστορική εξέλιξή της για τους αφηγητές και λιγότερο στην εξακρίβωση της ορθότητας των στοιχείων που παρέχουν ή στη χρονολογική τακτοποίησή τους.

(συνεχίζεται)