Η Ηλιούπολη της κατοχής και της Αντίστασης μέσα από επετειακή έκδοση του ΚΚΕ

Με αφορμή την συμπλήρωση 80 χρόνων από την απελευθέρωση της Αθήνας και του Πειραιά, η ΤΕ Ανατολικών συνοικιών της ΚΟΑ του ΚΚΕ, εξέδωσε βιβλίο καταγράφοντας ένα οδοιπορικό στις γειτονιές των Νοτίων προαστίων, με τίτλο “Το μέλλον σημαδεύτηκε σε αυτούς τους δρόμους”.
Ξεχωρίσαμε όσα γράφονται για την Ηλιούπολη και τα παραθέτουμε:

Η Ηλιούπολη βρίσκεται στις νοτιοδυτικές παρυφές του Υμηττού. Έχει έκταση περίπου 12.700 στρέμματα. Οι πρώτοι που ζήτησαν να εγκατασταθούν εκεί ήταν Μικρασιάτες πρόσφυγες, το 1923.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η Ηλιούπολη, μια μικρή τότε Κοινότητα, είναι μια από τις 16 συνοικίες της ηρωικής 6ης Αχτίδας των Ανατολικών Συνοικιών της Αθήνας του ΚΚΕ και του 6ου Τομέα του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ. Από τη δεκαετία του ’30, δρούσε στην περιοχή η «Εργατική Βοήθεια», που βοηθούσε τις οικογένειες των φυλακισμένων και των εξόριστων, ενώ κατά τη διάρκεια της Κατοχής δρούσαν κλιμάκια της «Eθνικής Aλληλεγγύης».

Στην Απελευθέρωση το ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης συγκροτούσε λόχο και υπαγόταν στην 1η Ταξιαρχία του ΕΛΑΣ Αθήνας.

Όταν αναφερόμαστε στην Ηλιούπολη της περιόδου 1940-1945, δεν πρέπει να την συγχέουμε με τη σημερινή πολύβουη πολιτεία που ο πληθυσμός της αυξάνεται καθημερινά και μεταβάλλεται η κοινωνική του σύνθεση.

Η Ηλιούπολη της ΕΑΜικής Αντίστασης αριθμούσε λιγότερους από 3.911 κατοίκους, σύμφωνα με τη γενική απογραφή του Οκτώβρη του 1940. Φιλοξένησε για μεγάλο διάστημα στην Κατοχή άγνωστο αριθμό προσφύγων από το Ελληνικό, οι οποίοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω των συχνών βομβαρδισμών στο γερμανικό αεροδρόμιο του Ελληνικού, που τότε ονομαζόταν Χασάνι.

Στην Ηλιούπολη ήταν εγκατεστημένος από τη δεκαετία του ’30 ο Γεράσιμος Δαμουλιάνος, υποδηματοποιός στο επάγγελμα και μέλος του ΚΚΕ. Εκτός από το εργαστήριο που διατηρούσε στη συνοικία είχε και κατάστημα στην οδό Δημοκρίτου στο κέντρο της Αθήνας, όπου λειτουργούσε ως «γιάφκα» των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων.

Γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Ηλιούπολης, ήταν ο Νίκος Γιαταγαντζής (Μαύρος), 25 ετών, φοιτητής, από το Βύρωνα. Συνελήφθη τον Αύγουστο του 1944 σε μπλόκο των Γερμανών και των ταγματασφαλιτών στην Ηλιούπολη, πίσω από το παλιό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου επί της οδού Κοτζιά, πηγαίνοντας προς Αργυρούπολη και δολοφονήθηκε στο ίδιο σημείο. Μετά από το θάνατο του Νίκου Γιαταγαντζή, για την καθοδήγηση στην Ηλιούπολη η Κομματική Οργάνωση Αθήνας έστειλε τον Γιώργο Τομαδόπουλο από το Κατσιπόδι.

Μέσα σε λίγο καιρό το ΕΑΜ στην Ηλιούπολη συσπείρωσε στις γραμμές του τη συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων.

Η ανάπτυξη της αντιστασιακής δράσης των ΕΑΜικών οργανώσεων της Ηλιούπολης δημιούργησε και την ανάγκη της ένοπλης περιφρούρησης της συνοικίας. Στην Ηλιούπολη, όπως και σε όλη την Αθήνα, από τις αρχές του 1944, συγκροτείται ένοπλη ομάδα του ΕΛΑΣ με λίγους μαχητές και στοιχειώδη οπλισμό. Ανάμεσα στους πρώτους ΕΛΑΣίτες συγκαταλέγεται και ο Διαμαντής Μαυροδόγλου από το Ελληνικό, ο οποίος είχε βρεθεί στην Ηλιούπολη. Πάνω από τη σημερινή λεωφόρο Ηρώς Κωνσταντοπούλου και κάτω από την οδό Κοτζιά, ήταν ένα από τα σπίτια που συνεδρίαζε συχνά η οργάνωση της ΕΠΟΝ. Στην ίδια περιοχή ήταν το στέκι του Φρουραρχείου του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης, που αριθμούσε 20 μαχητές (την άνοιξη του 1944). Μόνιμο φυλάκιο του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης υπήρχε στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, για να επιτηρεί το δρόμο από το Κατσιπόδι (Δάφνη), απ’ όπου συνήθως έρχονταν οι ταγματασφαλίτες και οι συνεργάτες τους.

Η μαχητική ομάδα της Ηλιούπολης πήρε μέρος σε μάχες που έδωσε το 2ο Σύνταγμα της 1ης Ταξιαρχίας του Α΄ Σώματος του ΕΛΑΣ Αθήνας στην Καισαριανή, το Βύρωνα, το Νέο Κόσμο, και το Δεκέμβρη του 1944 για την κατάληψη του Τμήματος «Μεταγωγών» στην Πλάκα, του «Μακρυγιάννη» και στην οδό Υμηττού στις τελευταίες μάχες με τους Εγγλέζους. Η απελευθέρωση της Αθήνας βρίσκει τον ΕΛΑΣ Ηλιούπολης με δύναμη που υπερβαίνει τους 50 μαχητές και στρατιωτικό υπεύθυνο τον Δημήτρη Κομνηνό από τον Υμηττό, ενώ στα Δεκεμβριανά βοήθησε στην εκκένωση των άμαχων από την Καισαριανή, δίνοντας στέγη σε 137 συνολικά.

Η οργάνωση του ΕΑΜ ήταν πολυπληθής, και από τους πρώτους που συμμετείχαν ήταν ο φυματιολόγος γιατρός Σπύρος Μπαλλός, που εργάζονταν στο νοσοκομείο «Σωτηρία» και παρείχε πολλαπλή βοήθεια στους Ηλιουπολίτες. Σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της υποχώρησης του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, το Δεκέμβρη του 1944.

Αντίστοιχα η Οργάνωση της ΕΠΟΝ Ηλιούπολης αγκάλιασε την πλειοψηφία της νεολαίας της εποχής. Γραμματέας της Οργάνωσης σε όλη την διάρκεια της Κατοχής ήταν η Ζωή Πετροπούλου. Με το χωνί, «το ραδιόφωνο του ΕΑΜ», κάθε βράδυ ενημέρωνε τους κατοίκους της συνοικίας για τα νέα της Αντίστασης, με Δελτίο Πληροφοριών που παραλάμβανε από την οργάνωση της ΕΠΟΝ του Βύρωνα. Στο υπόγειο του κτηρίου που βρίσκεται σήμερα η Εθνική Τράπεζα στα Κανάρια, οι ΕΠΟΝίτες έκαναν μαθήματα στα παιδιά του λαού της Ηλιούπολης.

Στην Ηλιούπολη της Κατοχής, η μάχη της επιβίωσης του λαού από την πείνα και τις κακουχίες δόθηκε μέσα από τις αντιστασιακές οργανώσεις. Στην οδό Σκουφά, στα Κανάρια λειτούργησε το πρώτο συσσίτιο στο σπίτι της Μαρίας της Αποστολάτου. Αντίστοιχα λειτουργούσαν στη Χαραυγή και την Αγία Μαρίνα. Στα συσσίτια αυτά έτρωγαν εκατοντάδες παιδιά.

Στην Ηλιούπολη ακόμα υπήρξε Λαϊκή Επιτροπή όπου δούλεψε δραστήρια και με πρωτοβουλία, συγκέντρωσε μεγάλες ποσότητες τροφίμων τις οποίες μοίρασε σε εκατοντάδες οικογένειες:

Συγκεκριμένα αναφέρεται σε υλικό της εποχής:

«Η Λαϊκή Επιτροπή Ηλιουπόλεως μοίρασε στους κατοίκους της συνοικίας: 1.500 οκ. δημητριακά, 400 οκ. λάδι, 3.000 οκ. λαχανικά, 1.000 κούτες τσιγάρα, 700 κουτιά σπίρτα, 1.000 οκ. κρασί προς 50 δρχ. την οκά. Μοίρασε με 60 δρχ. την οκά, τα αποθέματα των μπακάλικων και διάθεσε για τα νοσοκομεία 1.500 αυγά. Οι αριθμοί αυτοί μιλάνε εύγλωττα αλλά δεν τα λένε όλα. ∆ε λένε, π.χ., πως οργανώθηκαν συνεργεία που με δικά τους μέσα περιόδεψαν τα χωριά της Αττικής και αγόρασαν το λάδι και τα λαχανικά. ∆ε λένε ότι όλα τα τρόφιμα μοιράστηκαν σ’ όλο το λαό χωρίς διάκριση πολιτικών φρονημάτων και χωρίς να σημειωθεί η παραμικρή ανωμαλία. ∆ε μιλάνε για τα ξενύχτια και την πείνα των μελών της Λαϊκής Επιτροπής.» 

Οι γυναίκες της Εθνικής Αλληλεγγύης, κόντρα στις δύσκολες συνθήκες, μέσα στην πείνα και τα βάσανά τους, μεριμνούσαν για τη φροντίδα και την υγιεινή των μικρών παιδιών. Τα συγκέντρωναν και τα έπλεναν για να μην έχουν ψείρες.

Επίσης στο ίδρυμα Πάνου και Μαρίκας Πρωτόπαππα δημιούργησε νοσοκομείο όπου νοσηλεύτηκαν τραυματίες και άρρωστοι, μαχητές του ΕΛΑΣ και πολίτες. Το κτήριο υπάρχει ακόμα. Στεγάζεται σήμερα ιδιωτικό σχολείο. Το νοσοκομείο της Ηλιούπολης, ήταν παράρτημα του μεγάλου νοσοκομείου «Ηλέκτρα» που δημιουργήθηκε στον Υμηττό, στο κτήριο του Παπαστράτου.

Συνολικά στις Ανατολικές Συνοικίες λειτούργησαν στη διάρκεια των συγκρούσεων του ΕΛΑΣ με τους Εγγλέζους και τους ντόπιους συνεργάτες τους, 62 νοσοκομεία με 1.300 κρεβάτια.

Στην Ηλιούπολη προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ως γιατροί, ο Σπύρος Μπαλλός, ο Περίδης και ο Καράβολος. Ο εξοπλισμός του νοσοκομείου, κρεβάτια, εργαλεία, φάρμακα, μαγειρείο, τα προσέφερε ο λαός, δίνοντας ακόμα και τις προίκες των κοριτσιών του.

Νεκροί Ηλιουπολίτες και Ηλιουπολίτισσες κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του Δεκέμβρη του ΄44:

1. Γεράσιμος Δαμουλιάνος, τσαγκάρης. Μέλος του ΚΚΕ από τη δεκαετία του ’30. Πρωτοστάτησε στην ίδρυση του ΕΑΜ Ηλιούπολης. Εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 28 Απρίλη 1944 στην Καισαριανή, σύμφωνα με το πιστοποιητικό του Ερυθρού Σταυρού.
2. Νίκος Γιαταγαντζής, Γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Ηλιούπολης (ΚΟΒ) του ΚΚΕ. Καθοδηγητής των αντιστασιακών οργανώσεων της Ηλιούπολης και της Αργυρούπολης. Δολοφονήθηκε από τους Γερμανούς και τους ταγματασφαλίτες παραμονές του Δεκαπενταύγουστου του 1944, πίσω από το παλιό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, επί της λεωφόρου Κοτζιά. Η κηδεία του από την οργάνωση του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ έγινε στη νεόδμητη τότε εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου και η ταφή στο χώρο όπου βρίσκεται σήμερα το 2ο Δημοτικό Σχολείο.
3. Θεώνη Βάιλα, 17, ετών. Δολοφονήθηκε στη μεγάλη διαδήλωση της 3ης Δεκέμβρη 1944 στην πλατεία Συντάγματος από τα πυρά των αστυνομικών και των παρακρατικών της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου.
4. Νίκος Λουρωτός, καθηγητής γαλλικής γλώσσας, 27 ετών. Δολοφονήθηκε στη μεγάλη διαδήλωση της 3ης Δεκέμβρη 1944 στην πλατεία Συντάγματος από τα πυρά των αστυνομικών και των παρακρατικών της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου.
5. Αντώνης Βενέτης. Μαχητής του ΕΛΑΣ-Ηλιούπολης. Έπεσε μαχόμενος στις 6 Δεκέμβρη 1944 στη μάχη για την κατάληψη του τμήματος «Μεταγωγών» στην οδό Ναυάρχου Νικοδήμου στη Πλάκα.
6. Έφη Γεωργοπούλου, μέλος της ΕΠΟΝ. Δολοφονήθηκε στις 6 Δεκέμβρη του ’44 στην Πύλη Αδριανού, στη μάχη για την κατάληψη του τμήματος «Μεταγωγών» στην οδό Ναυάρχου Νικοδήμου στην Πλάκα, από ελεύθερο σκοπευτή που πυροβόλησε από το κτήριο του Α΄ Σώματος του κυβερνητικού Στρατού.
7. Κώστας Καγιάσης και Παναγιώτης Απέργης, σκοτώθηκαν από Γερμανούς στη διάρκεια μπλόκου στην περιοχή Συκιές (Αγιος Κωνσταντίνος σήμερα) στις αρχές Οκτώβρη 1944. Ο Καγιάσης ήταν επιθεωρητής του Ερυθρού Σταυρού και πυροβολήθηκε ενώ προσπαθούσε να διαφύγει. Ο Απέργης εκτελέστηκε μέσα στο σπίτι του.
8. Γιώργος Αρμπιλιάς, μαχητής του ΕΛΑΣ. Σκοτώθηκε το Δεκέμβρη του 1944.
9. Δημήτρης Κορσίνης, μαχητής του ΕΛΑΣ. Σκοτώθηκε το Δεκέμβρη του 1944.
10. Μπάμπης Μανωλιτσάκης, από τη Δάφνη, στρατιωτικός του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης, με το ψευδώνυμο «Άρης». Αυτοκτόνησε στις 9 Αυγούστου 1944 όταν βρέθηκε κυκλωμένος από Γερμανούς και ταγματασφαλίτες στο μπλόκο του Νέου Κόσμου.
11. Δημήτρης Κομνηνός, από τον Υμηττό. Μετά από το θάνατο του Μανωλιτσάκη ανέλαβε στρατιωτικός υπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης. Τραυματίστηκε σε μάχη με τους Εγγλέζους στο Φάληρο το Δεκέμβρη του 1944 και μεταφέρθηκε για νοσηλεία στο νοσοκομείο του ΕΛΑΣ στον Υμηττό. Συνελήφθη μετά από τη Βάρκιζα και καταδικάστηκε σε θάνατο για τη συμμετοχή του στην ΕΑΜική Αντίσταση. Εκτελέστηκε στις 28 Φλεβάρη 1948 στο Γουδί, σε ηλικία 24 ετών.
12. Σπύρος Μπαλλός, γιατρός φυματιολόγος μέλος του ΕΑΜ Ηλιούπολης. Σκοτώθηκε από πολυβολισμό εγγλέζικου αεροπλάνου κατά την υποχώρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, μετά από τις μάχες του Δεκέμβρη του 1944.
13. Λάκης Κέκερης, μαχητής του ΕΛΑΣ. Σκοτώθηκε σε μάχη με τους Εγγλέζους.
14. Λεωνίδας Κουβαράς, γιατρός χειρουργός μέλος του ΕΑΜ Ηλιούπολης. Αντιμετώπισε διωγμούς μετά από τη Βάρκιζα και προσχώρησε στα τμήματα της 2ης Μεραρχίας Ρούμελης του καπετάν Διαμαντή (Γιάννης Αλεξάνδρου). Συνελήφθη από τον κυβερνητικό στρατό στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε.
15. Μήτσος Σταυρόπουλος, μέλος του ΚΚΕ και ΕΛΑΣίτης. Συνελήφθη μετά από τη Συμφωνία της Βάρκιζας, καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο και εκτελέστηκε.
16. Παναγιώτης Κερασιώτης, μέλος της ΕΠΟΝ Ηλιούπολης. Κατατάχτηκε στο ΔΣΕ στα τμήματα του Διαμαντή και τραυματίστηκε στο πόδι σε μάχη. Άφησε την τελευταία του πνοή κάπου στα βουνά της Ρούμελης.
17. Αυρήλιος Βαρκάδος (26), μέλος του ΚΚΕ, εκτελέστηκε στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής στις 6.2.1943