Αναπαραστάσεις του Ιερού στην πόλη. Η πολυδιάστατη συμβολική παρουσία της αγίας Μαρίνας στη συνοικία
Επιλεγμένα αποσπάσματα σε συνέχειες από την τροποποιημένη μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.
Στην περίοδο της ακμής του ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού (17ος-18ος αι.), όταν δεν είχε έρθει ακόμη η «απομάγευση» του κόσμου που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή, η σχέση της παραδοσιακής κοινότητας με το Ιερό ήταν εξαιρετικά στενή. Σύμφωνα με την παραδοσιακή κοσμοαντίληψη, το Ιερό δίνει υπόσταση στον χώρο της αγροτικής κοινότητας και του προσφέρει ασφάλεια. Το γεγονός αυτό εκφράζεται στην παραδοσιακή κοινότητα μέσα από τις αντιλήψεις που επικρατούν για το Ιερό και αποτυπώνεται σε διάφορες θρησκευτικές πρακτικές (περιμετρικό σημάδεμα των ορίων του χωριού με διάφορα εξωκλήσια και εικονοστάσια, σταύρωμα των δέντρων κ.λπ.). Οι πρακτικές αυτές θέτουν τα όρια του παραδοσιακού χωριού και το κλείνουν σε έναν ιερό προστατευτικό κύκλο. Αντίστοιχο ρόλο διαδραματίζει σε συμβολικό επίπεδο και η περιφορά των εικόνων της εκκλησίας στα όρια του χωριού, στις διάφορες γιορτές και πανηγύρια.
Σύμβολο του Ιερού στη γη είναι η εκκλησία, ως οίκος του Θεού, ενώ ο άγιος στον οποίον είναι αφιερωμένη η εκκλησία θεωρείται ο πολιούχος προστάτης άγιος της αγροτικής κοινότητας, στον χώρο της οποίας βρίσκεται ο ναός. Το τριαδικό σύμπλεγμα εκκλησία-άγιος-κοινότητα και η επικοινωνία που αναπτύσσουν τα μέρη μεταξύ τους κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της συλλογικής συνείδησης και στη συγκρότηση της συλλογικής τοπικής ταυτότητας κατά την περίοδο της παραδοσιακής αγροτικής κοινότητας. Αυτό που έχει σημασία να προσέξουμε είναι ότι οι κάτοικοι αντιλαμβάνονται τον πολιούχο άγιο με βάση τις αξίες του πολιτισμικού τους υπόβαθρου και αντίστοιχα τον σημασιοδοτούν.
Οι ερευνητές ορίζουν το φαινόμενο ως «τοπικοποίηση» (localization), με την έννοια της προσαρμογής του Ιερού, στην προκειμένη περίπτωση, του πολιούχου προστάτη αγίου, στα κοινωνικά και πολιτισμικά γνωρίσματα της τοπικής κοινωνίας, στην οποία εγκαθίσταται. Το Ιερό (ο/η άγιος/ία) μετατρέπεται σε μια συμβολική αντανάκλαση της τοπικής κοινωνίας, ως συλλογικής οντότητας. Αυτό έχει οδηγήσει ερευνητές να θεωρούν ότι όταν ο άγιος εορτάζεται (π.χ. σε ένα πανηγύρι) κέντρο της εορτής είναι επί της ουσίας και εξ αντανακλάσεως η ίδια η κοινότητα.
Ο απόηχος αυτής της σχέσης των κατοίκων με το Ιερό που την συναντάμε σε όλες ανά τον κόσμο τις παραδοσιακές αλλά και αρχαϊκές κοινωνίες, φθάνει μέχρι τις νεότερες εποχές, ακόμη και μέσα στην πόλη.
Στη συνοικία
Η μορφοποίηση της συνοικίας της Αγίας Μαρίνας, ως μιας ιδιαίτερης χωρικής και κοινωνικής οντότητας, συνδέεται στενά με την ίδρυση της εκκλησίας και την αφιέρωσή της στην αγία Μαρίνα. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την έναρξη μιας διαδικασίας συμβολικής «εισόδου» της αγίας στην καθημερινή, συλλογική και προσωπική ζωή των κατοίκων της.
Με την υπαγωγή της συνοικίας στο εγκεκριμένο σχέδιο πόλης και την εγκατάσταση των πρώτων οικιστών στην περιοχή, μια από τις πρωταρχικές τους μέριμνες ήταν να ιδρύσουν μια εκκλησία για τη συνοικία. Από τη στιγμή της ανέγερσης της εκκλησίας και της αφιέρωσής της στην αγία Μαρίνα ξεκινά μια επικοινωνία των κατοίκων με την αγία τόσο σε προσωπικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο και δημιουργείται ένας πολιτισμικά προσδιορισμένος στενός συναισθηματικός δεσμός μεταξύ των κατοίκων και της αγίας.
Μια ένδειξη των πολιτισμικά προσδιορισμένων ποιοτικών χαρακτηριστικών της σχέσης των κατοίκων με την αγία αποτελεί το τελετουργικό που συνοδεύει τη λιτάνευση της εικόνας της αγίας στο πανηγύρι, όπως καταγράφηκε στην περίοδο της έρευνας. Οι κάτοικοι «ντύνουν» την εικόνα της αγίας με νυφικό πέπλο, ενώ τα κορίτσια που συνοδεύουν την λιτάνευση της εικόνας ντύνονται επίσης «νύφες» προς τιμήν της αγίας, θυμίζοντας το απολυτίκιο που συνοδεύει το θρησκευτικό τελετουργικό στον εορτασμό της αγίας («ως νύμφη περίδοξος»), αλλά και την αντίστοιχη τελετουργική πρακτική που ακολουθείται σε παραδοσιακές κοινότητες στις οποίες οι νεαρές γυναίκες, όταν πεθαίνουν ανύπαντρες, ντύνονται νύφες στο τελευταίο τους ταξίδι.
Στη συλλογική και προσωπική ζωή
Ένας ξεχωριστός τρόπος με τον οποίο εισέρχεται και κυκλοφορεί η αγία Μαρίνα στη συνοικία είναι το όνομα. Γενικά το όνομα αποτελεί καθοριστικό στοιχείο της ταυτότητας και σχετίζεται με ταξινομικού χαρακτήρα κοινωνικές διαδικασίες, μας ξεχωρίζει (από άλλους), αλλά και μας συνδέει (με άλλους).
Το παλαιότερο όνομα της περιοχής ήταν Κοπανάς ή Πηγάδα. Κατόπιν με την ένταξη της περιοχής στο σχέδιο πόλης ονομάστηκε επίσημα ως Ε΄ Τομέας. Με την ίδρυση όμως της εκκλησίας, αφιερωμένης στην αγία Μαρίνα, η συνοικία με την πάροδο του χρόνου ταυτίζεται με την αγία και τελικά παίρνει το όνομά της, ως ξεχωριστή συλλογική οντότητα που μέχρι και σήμερα έχει διακριτή παρουσία μέσα στην Ηλιούπολη.
Το όνομα όμως έχει στον ελληνικό πολιτισμό και θρησκευτικές διαστάσεις. Συνδέει το πρόσωπο με τον άγιο, του οποίου το όνομα φέρει, και ο οποίος αναγνωρίζεται ως προστάτης του. Στη συνοικία, κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας, συνάντησα οικογένειες που έχουν δώσει σε κάποιο από τα παιδιά τους το όνομα της αγίας Μαρίνας, χωρίς να υπάρχει σχετική οικογενειακή παράδοση σε αυτό το όνομα. Συνήθως, η απόφαση για αυτού του είδους την επιλογή είναι προϊόν τάματος, ύστερα από κάποια δύσκολη στιγμή για το παιδί, σε στιγμές απελπισίας της οικογένειας ή απογοήτευσης, με την ελπίδα πως η αγία θα βοηθήσει.
Είναι μια συνειδητή επιλογή, η οποία στηρίζεται στην πεποίθηση πως το όνομα είναι «πρόσωπο», αλλά και «δύναμη», με την οποία μπορούν να αντιμετωπιστούν όλες οι αντιξοότητες. Η κυρία Α. και η κυρία Μ. μας σχολιάζουν και εξηγούν:
«Σε μια δύσκολη στιγμή, στενοχώρια, αισθάνομαι ότι η αγία Μαρίνα θα βοηθήσει. Απευθύνομαι και στην Παναγία, πάνω απ’ όλα, αλλά, ξέρω ’γώ, στην αγία Μαρίνα έχουμε πιο πολύ δέσιμο. Από ποια άποψη; Ότι επειδή είναι ενορία, πας κάθε Κυριακή στην εκκλησία, βλέπεις και την αγία Μαρίνα, ακούς αγία Μαρίνα, αγία Μαρίνα, και νομίζεις, έχεις την ιδέα ότι ζει μαζί, κοντά σου, επειδή είναι η ενορία σου.»
«Για τη χάρη της αγίας Μαρίνας, έχω βαφτίσει την κόρη μου και την έχω βγάλει το όνομα της αγίας Μαρίνας. Γιατί μου ήτανε άρρωστο και το’ ταξα τότε στην αγία Μαρίνα, επειδή βρισκόμουνα εδώ, και αυτή την εκκλησία άκουγα, και αυτό το όνομα έβγαλα και την κόρη μου.»
Στην καθημερινή ζωή της κοινότητας
Την «παρουσία» της αγίας στη συνοικία μπορεί κάποιος να διαπιστώσει και στην πρακτική της καθημερινής ζωής. Η αγία Μαρίνα κυκλοφορεί στη συνοικία συνήθως με τη μορφή εικόνας. Μπορεί να τη δει κανείς στα καφενεία της περιοχής, στα ημερολόγια τοίχου, μπορεί ακόμη να την εντοπίσει στον καθρέφτη καταστήματος της συνοικίας με τη μορφή του αυτοκόλλητου σήματος που μοιράζεται στο πανηγύρι ή να τη δει επάνω στην ταμειακή μηχανή του φούρνου της συνοικίας, με τη μορφή πάλι του αυτοκόλλητου σήματος κ.ά.
Πέρα από την «παρουσία» της αγίας στον δημόσιο χώρο της συνοικίας είναι για ορισμένους κατοίκους παρούσα και μέσα στο σπίτι. Το εικονοστάσι των σπιτιών της συνοικίας είναι ο φυσικός χώρος που μπορεί κάποιος να βρει την εικόνα της, γεγονός που δηλώνει και το στενό συναισθηματικό και οικογενειακό δεσμό με την αγία. Μοιράζεται τον ίδιο χώρο με πολλά άλλα ιερά αντικείμενα ή κειμήλια της οικογένειας, όπως «μύρο» από ευχέλαιο, αγιασμό, κ.ά. Όμως η εικόνα της αγίας δεν περιορίζεται στο εικονοστάσι. Μπορεί να τη δει κάποιος και στα υπόλοιπα μέρη του σπιτιού, όπως είναι η κουζίνα, η κρεβατοκάμαρα κ.λπ. με τη μορφή του εικονίσματος ή του ημερολογίου τοίχου. Ιδιαίτερα η αυτοκόλλητη εκδοχή της εικόνας που μοιράζεται στο πανηγύρι της εκκλησίας, επειδή κολλάει εύκολα και παντού, βρίσκεται ακόμη και σε σημεία που κανονικά δε θα περίμενε κανείς να τη δει, όπως στο καπάκι της ηλεκτρικής κουζίνας, στο εσωτερικό μιας ντουλάπας, όπου υπάρχουν κολλημένα και τα άλλα σήματα από τα προηγούμενα πανηγύρια της αγίας Μαρίνας, στο προσκέφαλο του κρεβατιού, κολλημένο επάνω στη θέση του παλιού από το προηγούμενο πανηγύρι ή μέσα σε κάποια τσάντα ή πορτοφόλι ως φυλαχτό.
Στις προφορικές αφηγήσεις των κατοίκων
Η επικοινωνία αγίας και τοπικής κοινωνίας, συνετέλεσε στο να αναπτυχθεί στον καθημερινό λόγο των κατοίκων ένα σύνολο μικρών, μεγάλων, απλών, κάποτε απλοϊκών, και σύνθετων αφηγήσεων σχετικών με τη συγκεκριμένη αγία, οι οποίες αποτυπώνουν την «παρουσία» της στη συνοικία και τη στενή σύνδεση που αυτή έχει αναπτύξει με τον τόπο και τους κατοίκους του.
Οι ιστορίες που κυκλοφορούν αναφέρονται συνήθως στην ενεργό «παρουσία» της αγίας στη ζωή των κατοίκων, είτε κατόπιν προσφυγής τους σε αυτήν, είτε αυτόκλητα. Ακόμη, μιλούν για τα τάματα που έκαναν κατά το παρελθόν οι κάτοικοι, καθώς και για τις περιπέτειες που είχαν, όταν κάποτε αθέτησαν το τάμα τους προς την αγία.
Μια τέτοια περίπτωση είναι του Κώστα, συνταξιούχου κρεοπώλη και από τους παλαιούς κατοίκους της συνοικίας, ο οποίος κατά τη διάρκεια του β΄ παγκοσμίου πολέμου έταξε μαζί με τους συγγενείς του στην αγία Μαρίνα να φτιάξουν μια εικόνα της και να τη δωρίσουν στην εκκλησία:
«Είχα κάνει όμηρος στη Γερμανία το ’44 κι είχαμε τάξει την εικόνα της αγιά Μαρίνας, του τέμπλου. Όταν γύρισα το ’45, σήμερα, αύριο, σήμερα, αύριο, τίποτα! Την εβλέπω στον ύπνο μου εγώ, ολόσωμη, νέα, μου λέει, ‘Κώστα, να με φτιάξετε!’ Ε, τόπα στον ξαδέρφο μου … ε, τίποτα. Μετά από κάνα μήνα, ενάμιση, τη βλέπω θυμωμένη! ‘Κώστα, θα με φτιάξετε! Θα με φτιάξετε, Κώστα!’ Τι να κάνω… δε μπόρεσα να κοιμηθώ! Πήγα στην Αγιά Μαρίνα [την εκκλησία], μου δώσανε δυο κατοστάρικα, πήγα σε ένα παλιομερολογίτικο [μοναστήρι], τέρμα της Αγίας Μαρίνας, ήταν ένας αγιογράφος απ’ το Aγιονόρος.
–Τι θες ρε Κώστα, μου λέει.
–Λέω, έχουμε τάξει την εικόνα της αγίας Μαρίνας.
–Να τη φτιάξουμε!
–Πόσο; λέω.
–Οχτώ κατοστάρικα.
–Να τη φτιάξουμε, του λέω.
Τη φτιάχνουμε, γράφουμε τα ονόματα, και τα πέντε. Ούτε την ξανάδα πάλι μετά! Ούτε την ξανάδα! Έκανε την αγιά Μαρίνα ωραία! Την έχουν στον Άγιο Νεκτάριο, από κάτω.»
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η «παρουσία» της αγίας Μαρίνας στη συνοικία δεν είναι μονοδιάστατη. Στον τρόπο πρόσληψής της από την τοπική κοινότητα εμπλέκονται, ως απόηχος του προνεωτερικού παρελθόντος, διάφοροι πολιτισμικοί παράγοντες, οι οποίοι προσδίδουν ένα σύνθετο διευρυμένο περιεχόμενο στον ρόλο και τον συμβολισμό της αγίας στη συνοικία.
* Στη φωτογραφία της ανάρτησης στιγμιότυπο από την περιφορά της εικόνας της αγίας Μαρίνας στο πανηγύρι της εκκλησίας στη συνοικία (Γιώργος Βοζίκας, 1998).
(συνεχίζεται)
