Πολιτιστικοί σύλλογοι. Υπερβαίνοντας την κοινωνική πραγματικότητα

Επιλεγμένα αποσπάσματα σε συνέχειες από την τροποποιημένη μονογραφία (διδακτορική διατριβή) του Γιώργου Βοζίκα: «Η συνοικία της Αγίας Μαρίνας στην Ηλιούπολη και το πανηγύρι της. Η καθημερινή ζωή και ταυτότητα της πόλης», Αθήνα, 2009.

Από όλες τις εκδηλώσεις της αστικής κοινωνικότητας οι τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι είναι εκείνοι που έχουν τη μεγαλύτερη πρόσδεση με την πόλη και συγκεντρώνουν τα πιο ενδιαφέροντα και πλούσια στοιχεία για τη μελέτη της σχέσης των κατοίκων με την πόλη τους. Υπάγονται στην κατηγορία των συσσωματώσεων που υπηρετούν την υπέρβαση, σύμφωνα με το μοντέλο του Dumazedier. Η υπέρβαση στους συγκεκριμένους συλλόγους έχει την έννοια της ποιοτικής μεταστροφής της καθημερινότητας. Πρόκειται για μια καθημερινότητα η οποία λόγω των συμβάσεων και των εξαναγκασμών που τη χαρακτηρίζουν είναι φορτισμένη αρνητικά και εκλαμβάνεται ως η κύρια πηγή της αλλοτρίωσης που βιώνει σήμερα ο άνθρωπος. Για ορισμένους προσλαμβάνει αυτά τα χαρακτηριστικά, επειδή η ίδια είναι παράγωγο ενός αλλοτριωτικού κοινωνικού συστήματος. Την υπέρβαση της καθημερινότητας προσπαθούν οι σύλλογοι να την επιτύχουν μέσα από την κοινωνική συσπείρωση, την επιμόρφωση και την πρόοδο τόσο των μελών του συλλόγου, όσο και του συνόλου της κοινωνίας, μέσα στην οποία αυτοί είναι ενταγμένοι.

Στη δεκαετία της μεταπολίτευσης ύστερα από μια μακρόχρονη και αναγκαστική, λόγω της δικτατορίας, παύση των συλλογικών δραστηριοτήτων, επανεμφανίζονται μορφές συλλογικότητας που είχαν υπάρξει και κατά το παρελθόν, ενώ παράλληλα δημιουργούνται πολλές νέες. Ανάμεσα στις πρώτες συγκαταλέγονται και οι «πολιτιστικοί επιμορφωτικοί σύλλογοι», οι οποίοι την περίοδο εκείνη εξαπλώνονται σε όλη την επικράτεια. Μέσα σε αυτό το ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο εμφανίζονται και στις συνοικίες της Ηλιούπολης.

Μιλώντας ιδιαίτερα για τη συνοικία της Αγίας Μαρίνας, ξεχωριστό παράδειγμα στην περίοδο διεξαγωγής της έρευνας αποτελεί ο «Εκπολιτιστικός Εξωραϊστικός Σύλλογος Αγ. Μαρίνας Ηλιουπόλεως ‘Η Πρόοδος’» (1979). Ο τόπος αναφοράς του πολιτισμού τον οποίο υπηρετεί ο συγκεκριμένος πολιτιστικός σύλλογος είναι, κυρίως, η πόλη και η συνοικία της Αγίας Μαρίνας με τις διάφορες ανάγκες και τα διάφορα προβλήματά της, όπως είναι η πολιτιστική αναβάθμιση της περιοχής, οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των κατοίκων, ο εξωραϊσμός της συνοικίας αλλά και πιο πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητας, όπως είναι το πρόβλημα του δρόμου ταχείας κυκλοφορίας που διέρχεται από τη συνοικία ή το πρόβλημα της ύπαρξης των κεραιών κινητής τηλεφωνίας ανάμεσα στα σπίτια, δίπλα στα σχολεία της περιοχής κ.ά.

Στην πορεία του μέχρι σήμερα έχει δείξει ένα αξιόλογο έργο. Στα πρώτα χρόνια μάλιστα της ίδρυσής του βρίσκουμε να έχει ένα μεγάλο αριθμό μελών δείγμα της ανταπόκρισης του κόσμου στο έργο του. Οι εκδηλώσεις του και τα ενδιαφέροντά του κάλυπταν μια ευρεία γκάμα θεμάτων: προληπτική ιατρική, συμβουλευτική γονέων, ρυθμική γυμναστική, χορευτικά τμήματα, ενώ παράλληλα ο σύλλογος ενδιαφερόταν για τον εξωραϊσμό της συνοικίας, για τους δρόμους, για το σχολείο, το νηπιαγωγείο, τις παιδικές χαρές, για τη δημιουργία δανειστικής βιβλιοθήκης, για εκδρομές κ.ά. Οι πολιτιστικές του εκδηλώσεις ήταν επίσης σημαντικές, ορισμένες από τις οποίες γίνονταν στην κεντρική πλατεία της συνοικίας. Οι εκδηλώσεις αυτές περιλάμβαναν εκθέσεις ζωγραφικής ή κεντημάτων από τις γυναίκες της συνοικίας, παιχνιδότοπο για τα παιδιά, παρουσίαση δημοτικών χορών από τα μέλη του συλλόγου, δημοτικά τραγούδια από τη Γιώτα Βέη, ενώ κάποτε σε μια εκδήλωση, ορόσημο για το σύλλογο, παρευρέθηκε και ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Τέτοιοι σύλλογοι δημιουργήθηκαν και σε άλλες περιοχές της Ηλιούπολης.

Προχωρώντας σε κάποιες πιο γενικές παρατηρήσεις, με αφορμή τον πολιτιστικό σύλλογο της Αγίας Μαρίνας, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι πολιτιστικοί σύλλογοι παραπέμπουν περισσότερο σε αστικού παρά αγροτικού τύπου συσσωματώσεις. Η κοινωνική τους βάση είναι σύνθετη και περιλαμβάνει ανθρώπους από διάφορα κοινωνικά στρώματα, επαγγέλματα και τόπους καταγωγής. Ο πόλος συσπείρωσης σε αυτούς είναι ο πολιτισμός σε όλες τις μορφές του (μουσική, θέατρο, ζωγραφική κ.λπ.), χωρίς όμως να περιορίζονται σε αυτά. Σε αντίθεση με τους τοπικούς ή τους φολκλορικούς συλλόγους, ο πολιτισμός στους πολιτιστικούς συλλόγους αντιμετωπίζεται στην ολότητά του. Αν και δεν αποκλείονται δραστηριότητες με νοσταλγικές αναπολήσεις, άξονας αναφοράς των συλλόγων αυτών είναι το Εδώ και το Τώρα στην προοπτική του Μέλλοντος.

Αυτό σημαίνει πως, χωρίς να απορρίπτεται ο παραδοσιακός πολιτισμός, στα ενδιαφέροντα των πολιτιστικών συλλόγων συμπεριλαμβάνονται και άλλες μορφές ή θέματα πολιτισμού, λαϊκού ή λόγιου. Πρόκειται για τον πολυπαραμετρικό πολιτισμό της ανθρωπότητας, όπως τον συνέλαβε ο Διαφωτισμός, ο οποίος πολιτισμός, ως αποτέλεσμα της εξελικτικής πορείας και της αποδέσμευσης του ανθρώπου από τους καταναγκασμούς, προσιδιάζει περισσότερο στην έννοια της προόδου και της ανύψωσης του πνευματικού επιπέδου (civilization). Ο πολιτισμός σε αυτήν την περίπτωση αντιμετωπίζεται ως ένα κοινωνικό προϊόν για το οποίο όλοι έχουν, ή πρέπει να έχουν, λόγο, δηλαδή, ως ένα κοινωνικό δικαίωμα, χωρίς αποκλεισμούς. Με άλλα λόγια πρόκειται για έναν πολιτισμό που λειτουργεί χειραφετικά, καθώς έχοντας ως κύριο μοχλό την τέχνη απελευθερώνει ή λειτουργεί λυτρωτικά, προς την κατεύθυνση της αποδέσμευσης του ανθρώπου από τους διάφορους καταναγκασμούς που βιώνει σήμερα. Και για τον λόγο αυτόν οι διάφορες κοινωνικές, καλλιτεχνικές, πνευματικές κ.λπ. εκδηλώσεις τους συχνά εδράζονται στην σύγχρονη πραγματικότητα και την σχολιάζουν χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της αισθητικής, όπως δείχνει και το πρόσφατο πολύ συγκινητικό και εξαιρετικά προσεγμένο από όλες τις απόψεις βίντεο(2025) που παρουσίασε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αγ. Κωνσταντίνου «Άγγελος Σικελιανός», με αφορμή την τραγωδία των Τεμπών.

Από τα παραπάνω συνάγεται πως οι πολιτιστικοί σύλλογοι αποτελούν ένα δημιούργημα της ίδιας της τοπικής κοινότητας, ένα φαινόμενο «από τα κάτω», γεγονός το οποίο φανερώνει πως υπάρχει και μια άλλου είδους σύνδεση των κατοίκων με την πόλη τους και τα προβλήματά της, διαφορετική από τα διάφορα στερεότυπα που κυκλοφορούν για την πόλη και τους κατοίκους της. Μέσα από τις δράσεις των συγκεκριμένων συλλόγων φανερώνεται μια στενή και διαρκής σχέση ενδιαφέροντος για τη συνοικία και τους κατοίκους της, στους οποίους άλλωστε απευθύνονται. Πρόκειται για μια σχέση ποιοτικά διαφοροποιημένη σε σύγκριση με αυτήν που εκφράζουν οι τοπικοί σύλλογοι των αγροτικών κοινοτήτων της ενδοχώρας που εδρεύουν στην πόλη. Και οι δύο αυτές μορφές συλλογικότητας αποτελούν τις κύριες όψεις της αστικής κοινωνικότητας στην Ηλιούπολη.

* Στη φωτογραφία της ανάρτησης εικονίζεται στιγμιότυπο από πολιτιστική εκδήλωση του Συλλόγου της Αγίας Μαρίνας «Η Πρόοδος» στην πλατεία της συνοικίας (πλ. Ανεξαρτησίας). (Γιώργος Βοζίκας, Ιούνιος 2001).

(συνεχίζεται)